Atlar yeryüzünde çeşitli coğrafyalarda çok farklı ırk ve cinslerde bulunurlar. At ırklarının tanımlanması amacıyla bilim adamları çeşitli kendi görüşlerine uygun olarak sınıflandırmalar yapmışlardır: 

Bunlardan ilki; tüm at ırklarını Doğu Atları ve Batı Atları olarak iki gruba ayırmaktadır. Bu tanımlamalarda öne çıkan anlayış, atların vücut yapılarında görülen farklılıkların ortaya konmasıdır. Doğu Atları’nda baş Batı Atları’na oranla daha kısa ve geniş, baş profili düz veya biraz oyuk, göz kapağı ve yüz kemiği çıkıntıları Batı Atlarına göre daha kabarıktır.

Doğu Atları’nda kemik yapısı Batı Atları’na göre belirgin biçimde ince ve sıktır. Tırnak yapıları da daha sağlam ve diktir. Batı Atları’nın tırnak yapıları ise gevşek ve yassıdır. Doğu Atları’nda vücut yüksekliği ile uzunlukları birbirine yakındır. Batı atlarında ise vücut daha uzundur. Batı Atları’nda vücut ağırlığı Doğu atlarına göre daha fazladır. Kaslar kalın ve gevşektir. Batı atlarında temperament (karakter) daha sakin olup adi ve yavaş yürüyüşe eğilimlidirler. Doğu atlarının karakteri ise canlı ve asabidir ve hareket yetenekleri fazladır.

Sonuç olarak iki at grubunun ekonomik değerleri de birbirlerinden farklıdır. Doğu atları binek ve koşum hayvanı olarak kullanıldığı gibi ağır tarım işçiliğinde ve yük çekme hayvanı olarak da kullanılabilirler. Batı atları ise yarış atı olarak kullanılmaya uygundur. Bunları dışında her iki at cinsi arasında yapılan melezlemelerden ortaya çıkan at tipleri (yarım kan) elde edilerek hafif koşum ve tarım işlerinde kullanabilmektedirler.

İkincisi ise; atların Soğukkanlı Atlar, Sıcak Kanlı Atlar ve Ilıkkanlı Atlar olarak üç gruba ayıran bilim adamlarıdır. Günümüzde en çok kabul gören sınıflandırma da bu sınıflandırma biçimidir. Ağır yük çekmek ve tarım işlerinde kullanılmaya uygun atlar Soğukkanlı Atlar grubunu oluştururlar. Sıcak Kanlı Atlar, yarışma ve hız yapmak için kullanılan, çevik, hızlı atlardır. Ilık kanlı atlar ise Atlı sporlar, yarışmalar ve gösteriler için uygun cinslerdir. Bu tanımlamalar karakter yapıları olarak ele alındığında doğru bir yaklaşım olarak değerlendirilebilir.

1. Soğukkanlı Atlar: 

İyi huylu davranışları olan, sakin interaktif bir stili olan büyük atlar genellikle Soğukkanlı atlar olarak adlandırılır. Soğukkanlı atlar çiftçilik, yük çekme ve diğer ağır işçilik için kullanılan eski Avrupa atlarının torunlarıdır. Eski Soğukkanlı atlar savaş için de kullanılıyordu. Ortaçağ Şövalyeleri ağır zırhlı adamları taşıya-bilecek ve zırh kuşanabilecek ağır, güçlü binek atlarına ihtiyaç duyuyordu. Mızrakla saldırmak da ağır bir at gerektiriyordu ve soğukkanlı ağır atlar bu göreve uygundu. Draft (ağır yük) atları, soğukkanlı atlar olarak kabul edilir; ılık ve sıcakkanlı atlardan bir kaç santimetre daha büyük olurlar ve ılık kanlı atlardan iki yüz, üç yüz kilogram ya da daha fazla ağırdırlar.

Ağır tavırları ve büyük ağırlıkları yüzünden, soğukkanlı atlar çiftlik şovlarındaki yük taşıma ve çekme yarışmaları dışında diğer sporlar için uygun değildirler. Daha kalın tüyleri ve yeleleri, daha ince tüylü olan atlara oranla sert hava koşullarına daha dayanıklıdırlar. Başları ve gözleri büyüktür, bacakları ve omuzları çok iridir, saman ya da gübre dolu arabaları çekmek ya da koşum takımı takılması için kullanılırlar. Bir zamanlar bira ya da ürün dolu vagonları çekerek batı dünyasının şehir caddelerinde dolaşan atlar draft atlarıydı. Günümüzde, onları daha çok tarihi çiftliklerde, Amerika Birleşik Devletleri’nin Orta batısında Amish kasabalarında ya da çiftlik şovlarında sıkça görülmektedirler. Eğer çiftliğinizde tarla sürmek, yük çekmek için ya da gezmek için bir at istiyorsanız soğukkanlı bir at doğru seçim olacaktır. İyi huylu olmaları onları çocuklara karşı nazik yapar ve onları ürkütmek kolay değildir. Bazı insanlar iyi huylu oldukları için onları kalın kafalı zanneder ancak draft atları çok zekidir. Dayanıklılık için yaratılmış bu atların güçlü uzuvları vardır, daha sıcak tutması için genellikle alt bacaklarında ve toynaklarında uzun kalın tüyler vardır. 

Soğukkanlı at ırklarına bazı örnekler vermek gerekirse: American Cream Draft, Belgium Heavy Draft, Clydesdale, Friesian, Haflinger, Noriker, Percheron, Shire, Suffolk Punch, Ardennes, Ahalteke… v.b.

1. Sıcakkanlı Atlar:

Sıcakkanlı atlar Batı dünyasında genellikle yarışlar için kullanılmaktadır. Ancak Moğolistan ve Asya steplerinde hala göçebe olarak yaşamakta olan kabileler bu atları bir yaşam biçimi olarak yetiştirmekte ve kullanmaktadırlar. Sıcakkanlı atların en tipik örneği olan Arap Atları’nın evcilleştirilme tarihi çok eskilere dayanır. Orta Çağda, Araplar atlarını uzun zamanda yerleşmiş görüşlere göre hız, güç, dayanıklılık ve karakter için yetiştirirlerdi. Yüzyıllar sonra dahi Arap Atları en değerli ve en pahalı atlar olarak bilinmektedir. “Sıcakkanlı”lık onların karakterini anlatır ve bu bazıları tarafından zorlu diye tanımlanırken bazıları da bunu tutkulu diye tanımlar.

Tanınmış iki sıcakkanlı cins vardır; Arap ve Thoroughbred (Safkan İngiliz). Arap atları 17. yüzyıla kadar Avrupa kıtasına erişememişlerdi. Ancak Avrupa’ya geldikten sonra at yetiştiriciliğinde devrim yarattılar. İngiltere’de Arap atlarını yerli atlarla çiftleştirmek düşüncesi ise yarışlar ve diğer sporlarda kullanılan Thoroughbred’i yarattı. 

Sıcakkanlı atlar hızlarıyla tanınırlar. Daha hafif vücutları ve diğer cinslerden öne çıkan tutkuları, çabuklukları onları ideal yarış atları yapmaktadır. Ama onları hızlı kılan ateşli karakterleri aynı zamanda gergin ya da sinirli mizaca sahip olmalarına neden olur. Sıcakkanlılar, çoğunlukla onların mizacını anlayanlar tarafından tutkulu sanatçılara benzetilir, çalışma ya da yarış sırasında, hız gereksinimleri, vücutlarının dayanıklılık kapasitesini aştığında kendilerini yaralayabilirler. Sürekli gergin olduklarından, sıcakkanlı atlar korktukları bir şeyden kaçmaya çalışırken, nakledilirken, mutsuz olduklarında ya da yeni bir durumla karşılaştıklarında yaralanabilirler.

Yarış atları sahiplerinden ve bakıcılarından çok şey isterler. Uzman bir kişi için, atların eğitimi, ahır ve yarış parasıyla, sıcakkanlı atlar heyecanlı bir yaşam olur. Ama bu atlar ne yaptığını bilen, çok deneyimli uzmanlar tarafından bakılmalıdır. Hassasiyetleri nedeniyle, sıcakkanlı atlar, beceriksiz ya da acemi bakım yüzünden fazlasıyla kolay zarar görebilirler. Bacakları hassastır ve dikkatli bir bakım ve doğru türde sporla korunmalıdır. En pahalı atlardır, yetiştirmesi ve satın alması maliyetlidir, bu da onları çok zenginlerin oyuncağı ve dünya çapındaki karlı yarış endüstrisinin belkemiği yapar.

Sıcakkanlı at ırkları: Arap, Anglo-Arap, Thoroughbred, Berberi (Barb), Shagiya Arap, Fas Barb, Spanish Barb, Pintabian… v.b.

1. Ilıkkanlı atlar:

Haçlı Seferleri sonrasında, Haçlıların Orta Doğu ve Afrika’dan Avrupa’ya, savaşlarda ele geçirdikleri Arap Atları’yla döndüklerinde yaratıldılar. Kuzey Avrupa’nın büyük ağır savaş atlarını Moğol steplerinden daha hafif, hızlı ve sinirli mizaçlı sıcakkanlılarla çiftleştirmek, yarış atlarının çabukluğu ve tetikliğini, daha iri yapılı ve yumuşak tabiatlı soğukkanlıları birleştiren at cinsleri yarattı. Zaman içinde, giderek artan bir şekilde Avrupa’nın draft atları, Kuzey Afrika, Arap Yarımadası ve Asya’dan getirilen sıcakkanlı atlarla çiftleştirildi. Günü-müzde var olan düzinelerce cinsin öncüleri yaratıldı.

Ilıkkanlı atların draft atlarından daha küçük kafaları ve vücutları vardır. Sıcakkanlılardan daha az heyecanlıdırlar, bu da onları binmek ve hafif işlerde kullanmak için uygun kılar. Ilıkkanlı atlar “dressage” gibi Olimpik sporlarda popülerdir ve birçok Avrupalı yetiştirici, yarışmalar için ılıkkanlıları yetiştirir. Örneğin Hanoverian, “eventing (üç günlük yarış, konkur komple)” için şimdiki en popüler cinstir. Ilık kanlı atlar binmek için ideal atlar olarak düşünülmektedir. Amerika’da, Vahşi Batı ılıkkanlı cinslerin sırtında kazanılmıştır. Sürü gütme için idealdirler. En popüler Amerikan cinsleri olan Quarter Horse, Tennessee Walking ve Palomino Draft atları ile orijinal Arap Atları’nın çiftleştirilmesinden elde edilen mükemmel atların örnekleridir. Sıcakkanlılar gibi çabuk sinirlenmezler, ama soğukkanlılardan da farklı bir yaşam amaçları vardır. Binicilik, dressage, hipoterapi ve diğer sporlar için mükemmel olan ılıkkanlılar aynı zamanda çocuklarının at binme zevkine varmasını isteyen kişiler için de uygun cinslerdir.

Ilıkkanlı at ırkları: American Albino, American Indian Horse, American Warmblood, Appaloosa, Andalusian, Arappaloosa, Australian Stock Horse, Azteca, Buckskin, Belgian Warmblood, Canadian, Camargue, Cleveland Bay, Criollo, Dutch Warmblood, Don, Florida Cracker Horse, Gelderlander, Groningen, Holsteiner, Hackney Horse, Hanoverlan, Irish Hunter, Irish Draft, Knabstruner, Lipizzaner, Lusitano, Missouri Fox Trotter, Morgan, Mustang, Westphalian, Oldenburg, Palomino, Peruvian Paso, Paint Horse, Paso Fino, Quarter Horse, Rocky Mountain Horse, Selle Francais, American Saddlebred, Tennessee Walking Horse, Trakehner, Welsh Cob, Wurttemburg… v.b. [1].

Dürst ve Mittendorf adlı bilim adamları ise atları yürüyüşlerine göre sınıflandırarak Adi Yürüyüşlü Atlar ve Hızlı Yürüyüşlü Atlar olarak iki gruba ayırmaktadırlar. Yürüyüşü Hızlı Atlar kendi aralarında da Binek Atları ve Hafif Koşum Atları olarak iki gruba ayrılırlar. Bu tanımlamalarda en aşırı tipler, ağır cüsseli, iri ve adi yürüyüşlü atlardır. Hafif koşum tipi olan tırısçılar bu iki grup arasında geçişi sağlarlar (Yarkın, 1953).

Bu sınıflamalardan başka Aborijin adı verilen ve yaşadığı bölgelerdeki orijinalliği kaybolmamış yerli ırkların da sınıflandırması yapılmaktadır. Bu ırklar bulundukları ortama bağlı olarak gelişmişlerdir. Şu türlere ayrılırlar: 

a. Kuzey Orman Cinsleri (Vyatska, Tavdinskiy, Peçorskiy, Mezen, Estonya Atı, Jemayçu Atı, Yakut Atı v.b.);

b. Kırsal Bölge Cinsleri (Başkır Atı, Baykal Atı, Kazakh Atı, Moğol Atı (Przewalskiy), Arjantin Atı, Kanada Atı v.b.);

c. Dağ Cinsleri (Karaçay Atı, Kabardin Atı, Kırgız Atı, Altay Atı, Tuva Atı, Tuşinskiy Atı, Haflinger Atı.

d. Minyatür Cinsler (Pony), (İskoçya Atı, Hokkaido (Japon) Atı v.b.)

Bu bilgiler ışığında atların ırklarını kesin bir tipe ve şekle bağlamamak gerekir. Önemli olan ırkları sınıflandırırken iklime dayanıklılıkları, sürati, gücü, yemi değerlendirmesi, açlığa dayanıklılıkları, karakteri, uzun mesafeye dayanıklılığı gibi faktörler ırkları ayırmada esas alınmalıdır. Ancak, elbette bir sürat atı ise uzun bacaklı, hafif kemikli, uzun boyunlu, vs. gibi genel özellikler ön plana çıkacak ve bu tip atlar bu genel özelliklere uygun şekilde bir fizyolo­jik yapıya sahip olacaktır. Sonuç olarak ırklarda önemli olan yetiştiği yöreye iklim olarak en iyi uyum sağlayan ve yine o yörenin ekonomik yapısına, coğrafi yapısına ve kültürel yapısına en iyi uyan atın yetiştirilmesi ve sınıflandırılmasıdır (Vitt, 1934).

Bazı görüşlere göre; yerli ırklar yok olmuş, karışmıştır. Ancak, tarih boyunca yerli ırklar coğrafya, iklim, ihtiyaç, ekonomik yapı, kültür, eğitim v.b. gibi faktörlerden ortaya çıkmıştır. O halde her coğrafi bölgenin iklim, kültür ve yaşam ihtiyaçlarına göre atlar yetiştirilmiştir ve günümüzde halen bu atlar mevcuttur. Yapılan incelemelerde ne kadar karışmış dahi olsa eski kitaplarda sözü edilen atların halen varlığı bilinmektedir.

Dolayısı ile vakit kaybetmeden bu atların o yöredeki halkın, yıllar boyu kendi ihtiyaçlarına göre geliştirdikleri yerli atların genetik özelliklerini tespit ederek geliştirmek gerekir (Güleç, 1995).

KAYNAKLAR

GÜLEÇ, Ertuğrul (1995). Türk At Irkları, Anadolu At Irklarını Yaşatma ve Geliştirme Derneği Yayını.

VITT, Vladimir O. (1934) Morfologiçeskiye Pokazateli Konstitutsiyonnıh Tipov i Sistema Klassifikatsii Konskih Porod, Gosudarstvennoye Medatelsvo Kolhoznıy i Sovhoznıy Literaturı, SSSR, Moskva, Leningrad.

YARKIN, İbrahim (1953). Atçılık, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 40, Ankara Üniversitesi Basımevi.

[1] http://www.horses-and-horse-information.com