11. yüzyıldan bu yana Anadolu’da bir atlı gösteri ve savaş oyunu olarak oynandığı bilinen Cirit, 19. yüzyılda bütün Osmanlı ülkesi ve saraylarının en büyük atlı gösteri sporu ve oyunudur. Cirit, 1826 yılında II. Mahmut tarafından tehlikeli bir oyun olduğu gerekçesiyle yasaklanmıştı. Fakat daha sonra yine Osmanlı İmparatorluğu’nun başta gelen meydan ve savaş oyunu olarak tüm ülkeye yayılmıştı.

Cirit Oyunu, daha 40-50 yıl öncesine değin Anadolu'da yaygın bir oyun olduğu halde son yıllarda sadece Balıkesir, Söğüt, Konya, Kars, Erzurum ve Bayburt yörelerinde yaşamaya devam etti. Son yıllarda ise Konya ve Balıkesir’de tarihe karıştı.

Kağıthane'de Cirit Oyunu (Luigi Acquarone, Yağlıboya Tablo)

Buna rağmen halen Anadolu'nun birçok bölgesinde düğünlerde ve bayramlarda köy delikanlıları ve kasaba halkı Cirit Oyununu oynamaktadır. Çoğunlukla Erzurum, Erzincan, Kars, Bayburt, Sivas, Uşak gibi illerde ve her yıl Ertuğrul Gazi Törenleri dolayısıyla Eylül ayının ikinci Pazar günü Söğüt'te düzenlenen festivallerde yağlı güreş ve karakucak güreşle beraber başlıca yiğitlik ve savaş oyununu teşkil etmektedir. Halkın ilgisini çekmek için cirit meydanında da davullar ve zurnalar çalınmakta ve oyun tam bir şenlik halini almaktadır.

Cirit Avrupa'ya ve Arap ülkelerine de sıçramıştır. 17. yüzyılda Fransa’da, Almanya’da ve diğer ülkelerde de Cirit Oyununun oynandığı bilinmektedir. Günümüzde Cirit Oyununun merkezi Erzurum’dur. Cirit burada tutunmuş, burada unutulmaktan kurtulmuş, Anadolu’ya yayılmıştır.

Atlı Cirit Oyun Kuralları [1]

Madde 25-Müsabaka Alanı

Oyun alanı; Eni en az 30 m. en çok 50 m, boyu en az 90 m, en çok 160 m. olan görülebilecek şekilde 15cm. genişliğinde çizgilerle belirlenen alandır. Zeminin drenajı iyi düzenlenmiş taşsız kabartılmış yumuşak toprak veya 5-6cm. kalınlığında kumlanmış alandır.

Alay Durağı; Oyun alanının her iki başında takım atlarının dizi halinde durduğu ve 7m. derinliğindeki alandır.

Yasak Alanı; Alay durağı ile atış alanı arasında kalan 5m. eninde ve düz çizgi ile belirlenen alandır. Bu alan rakip sporcu tarafından ihlal edilemez, ihlal edildiği takdirde rakip sporcuya 1 (bir) fena puan verilir.

Atış sahası; yasak sahadan orta çizgiye doğru 7 (yedi) metrelik alana denir, kesik çizgilerle belirlenir. Ciritçi bu alanın içerisinden rakip alaydaki herhangi bir hedefe ciridini atar. 

Hakemin başlama işareti ile ilk at çıkarma hakkına sahip takımın bir oyuncusu karşı takımın atış sahasına kadar gider. Hamle süresinde yarım veya tam çark halinde ciridini atarak kaçar, hamle hakkını kullanan bu oyuncuyu, diğer takımdan bir atlı kovalayarak kurallardaki puanları almaya gayret eder. 

Gerekli durumlarda oyunun durdurulması başhakemin sesli ilanı orta saha hakeminin bayraklı ikazı ile olur (Bayrak iki elle saha ortasına yukarı ve kol hizasında sallanır). İmkân dâhilinde telsiz kullanılır. Bütün oyuncuların sırtlarında ve atların haşe bezlerinin iki tarafına yazılmış numaralar bulunur, binici ile atın numarası aynı olmak zorundadır. Oyuna başlama ve ilk çıkış hakkı; kura sonunda kurayı kaybeden takıma aittir. Alay çıkışları alay durağından yapılır, erken çıkış, yasak saha ihlali çift çıkış gibi hatalı hareketler yasak saha ile atış sahası çizgisi alanlarını kapsayan sahada yapılan hatalı hareketlerdir. Hamle hakkını kullanan ciritçi, atış sahasından alaydaki rakiplerine zamanı içinde ciridini atar bu kabil atışlarda (alay atışlarında) atış sahası dışından veya yasak saha içerisinden ciridini atan biniciye 1 (bir) fena puan verilir.

Atış sahası içerisinde ciridini atan bir sporcu rakibine isabet ettirirse 4 (dört) iyi puan alır, ata vuruş isabet kabul edilmez. Rakip oyuncunun atmış olduğu ciridini havada tutan ciritçi, oyun esnasında 2 iyi puan alır. Yakalama esnasında, kaçan atın uyluk hizasına kovala-yan atın başının tahmini 1 m. mesafede yan yana gelmesi anında ciritçi ciridini atmaz bağışlarsa 3 iyi puan alır. Atarsa 3 fena puan alır ve ihtarla cezalandırılır. İkinci tekrarında 3 fena puan alır. İhtar verilir, akabinde başhakem tarafından bu oyuncu oyundan ihraç edilir. İhraç edilen sporcunun yerine başka bir sporcu giremez. Kesme veya yakalama yapan ciritçi, rakip alaya yönelerek hamle hakkını kullanmak zorundadır, kullanmazsa 1 (bir) fena puan alır, hamle hakkı kendi takımında kalır. 

Oyun esnasında hakem kararına riayet etmeyen ve kasıtlı hareket eden sporcu ihtar veya ihraç ile cezalandırılır. İhraç edilen sporcunun bindiği at bir başka sporcu ile oyuna devam eder.

Bir oyuncunun attan düşmesine 3 fena puan verilir, attan düşme yakalama veya kesme anında olursa rakip sporcu ayrıca 3 iyi puanını alır, attan düşen sporcu ikinci kez düşerse 3 (üç) fena puan alır üçüncü düşmede ihraç edilir, düşme tehlikeli bir olay olduğu için oyun durdurulur. Oyun esnasında hiçbir ciritçi attan inemez. (Başhakem müsaadesi hariç) indiği takdirde 1 (bir) fena puan verilir. Kesme veya yakalama yapan ciritçi çizgi (yan çizgi veya yasak saha) ihlali yaparsa aldığı puanlar silinir. Eksi (-) 1 (bir) puan verilir. Yan çizgi dışında isabete puan verilmez.

Bir ciritçi karşı takımın alanına girmeden ciridini atar ve isabet ettiremez veya ciridi kaçan sporcuyu geçemez ise (veya puan alıcı hareketlerden birini sağlayamaz ise) hamle hakkı kendi takımında kalır. Atılan ciridi tutmaya teşebbüs esnasında kola çarpmalara puan verilir, diz üstü her türlü isabet oyun esnasında ve alayda ise 4 (dört) iyi puan verilir, kafaya cirit atmak yasaktır, değerse isabet sayılmaz. 

Her oyuncuda en fazla iki cirit sopası bulunur, her fazla cirit sopası için 1 fena puan verilir.

Hamle, hamleden sakınma ve hareketli oyun esnasında ciridini yere düşüren sporcu, 1 (bir) fena puan alır. Ata kasten vuran sporcu 1 (bir) fena puanla cezalandırılır. Hamle, esnasında rakip takım oyuncularından en fazla iki atlı yasak sahaya girebilir, üç kişi olduğunda eksi 1 puan ceza verilir. Oyun yeniden başlatılır. Hiçbir ciritçi kesme yakalama veya hamle için oyun alanına yan çizgilerden giremez, girerse eksi 1(bir) puan verilir. Hamle yapan sporcu kasıtlı olarak alaya dalarsa, oyundan ihraç edilir ve takımı aleyhine eksi 3 (üç) puan verilir. Karşı alaya hamle yapan sporcu atış sahasında iken, ciridini kullanmadan rakip alaydan bir veya birden fazla sporcu, hamle eden sporcuya, hücum edip atış sahasına girdiklerinde, hücum eden sporcu mesafe aramaksızın bunlardan birine ciridini atar. İsabet var ise artı 4 (dört) puan alır. Ayrıca müdafaa alması gereken ve atış sahasına giren sporcunun takımına yaptığı ihlalden dolayı 1(bir) ceza puanı verilir. Alay durağından hamleye gidip ciridini atış alanında kasıtlı yere atan sporcuya 1(bir) fena puan verilir. Oyun alanı içerisinde rakibine cirit isabet ettiren sporcu çizgi ihlali yaparsa isabet geçersiz sayılıp eksi 1 (bir) puanla cezalandırılır.

İstanbul Yenikapı’da düzenlenen Etnospor Kültür Festivalinde Cirit müsabakası, 2018 

Maçtan önce kulüpçe ismi verilen idareci veya antrenör kesik çizgiler dışına çıkarsa takımı eksi 1 (bir) puanla cezalandırılır.

Puan alınan ve puan kaybedilen hareketlerin sayısal değerleri aşağıdaki gibidir:

Puan alınan hareketler 

-Ciritçiye isabet orta sahada                                                           4

-Ciritçiye isabet alay durağında                                                     4

-Rakibini yakalayıp bağışlama                                                       3

-Rakibini kesme                                                                                 3

-Atılan ciriti oyun alanında havada tutma                                  2

Puan kaybedilen hareketler  

-5 metreden yakın mesafede rakibine cirit atma                          3

-Atını rakip atlıya kasten çarptırma                                                   3

-Ciriti ata kasten vurma                                                                        1

-Atı ile karşı alaya girmek                                                                     1

-Yan çizgi ihlali                                                                                         1

-Atış sahası dışından atış                                                                       1

-Cirit atma (hamle) hakkını kullanmama                                         1

-Erken ve çift çıkış                                                                                   1

-Attan düşme                                                                                           3

-Attan düşme (ikinci kez)                                                                      3

-Attan inme (izinsiz)                                                                                1

-Yasak sahada 3 veya daha fazla oyuncu bulunması                     1

-Hamle hakkı doğan sporcunun yan çizgiden oyuna girmesi    1

-Karşı alaya kasten dalan sporcuya                                                    3

-Ciritini atış alanında kasten yere atan                                              1

-Çift çıkışa                                                                                                  1

-Erken çıkışa                                                                                             1

-Cirit düşürme                                                                                         1

-Yasak saha ihlali                                                                                     1 

Cirit Oyunu terimleri:

Değnek (Diğnek, Deynek): Çeşitli yörelerde cirit oyununa verilen ad.

At Oyunu: Ciritin Tunceli ve Muş yöresindeki adı.

Cirit Havası: Cirit oynanırken davul ve zurna ile özel ritimlerde çalınan ezgilerin tümü ya da bir tanesi.

At Oynatma Havası: Tunceli ve Muş yörelerinde ciritten önce at oynatma için özel ritimlerde çalınan ezgi ve ritimlere verilen ad.

Rahvan: Atın iki ayakla koşar gibi aynı yanda bulunan ayaklarını aynı anda atarak yaptığı, biniciyi sarsmayan bir yürüyüş şeklidir.

Rahvan At: Biniciyi sarsmadan yürüyen at.

Tırısa Kalkmak: Atın çaprazlama ayak atarak hızlı ve sarsıntılı yürüyüşüne denir.

Dörtnal: Atın en hızlı koşusu.

Hücum Dörtnal: Atın en hızlı koşuşunun daha ilerisinde bir süratle hedefe at sürme.

Adeta: Atın düz yürüyüşü.

Aheste: Atın ağır ağır, arka kalçalara yüklenerek yürüyüşü.

At Başı: İki atın bir hizada oluşu.

At Oynatmak: Ciritte hüner göstermek.

Cündi: İyi at binen kişi.

İyi bir cirit atının ön plâna çıkan fizikî özelliği ise, göğsünde çok belirgin “selviler”in olmasıdır; aynı zamanda döşü kuvvetli olmalıdır. Boynu ince ve uzun olmalıdır. Kulakları kalem gibi ve dik olmalı, her iki kulak paralel ve çevik hareket etmelidir; kulaklarıyla makas yapmalıdır. Ayakları ise sağlam basmalıdır. Kuyruğu ince olmalıdır. Alnında bir burgu olur; matkap gibi. Tüyü dönük olur. Boyları 160–170cm, kiloları ise yaklaşık 600-700’dür. Tepmeyen, ısırmayan, sakin olan at iyidir. İyi at sahibini bilir; asil at, cirit oyununda sahibinin hareketlerini sezer, sahibi düştüğünde onu bekler; çekip gitmez. Usta biniciyle, acemi biniciyi anlar; atın sahibine göre kişnemesi bundandır. “At, biniciyi uyluğundan bilir.” Uşaklı ciritçiler, iyi atın, binicinin elbisesine bile dikkat ettiğini söylemektedirler. Söz gelimi, ütülü pantolonlu binicinin yabancı ve acemi olduğunu anlarlar (Çiftçi, 2011).

KAYNAKLAR

ÇİFTÇİ, Selcen (2011). Uşak’ta Atlı Cirit Sporu ve Cirit Kültürü, Millî Folklor Dergisi, http://www.millifolklor.com, Yıl 23, Sayı 89.

https://tr.wikipedia.org/wiki/Cirit

https://www.gsdf.gov.tr/tr/spor/atli-cirit/tarihce

http://bilgegunluk.com/cirit-nedir-cirit-nasil-oynanir/

http://www.nkfu.com/cirit-oyunu-nedir-ve-cirit-oyunu-nasil-oynanir/

http://www.erzurum.gov.tr/ata-sporumuz-cirit

https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/atli-cirit-dunyaya-tanitilacak/955470

http://www.houshamadyan.org/tur/haritalar/ankara-vilayeti/yozgat-sancagi/yerel-oezellikler/oyun-ve-oyuncak.html

http://etnosporfestivali.com/sporlar/atli-cirit/

http://www.sivasirade.com/haber/-4777.html

[1] Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü, Türkiye Geleneksel Spor Dalları Federasyonu, Atlı Cirit Müsabaka Talimatı (https://www.gsdf.gov.tr).