Geçmişi Hun İmparatorluğuna kadar dayanan bu at ırkı, Karpat Havzasına yerleşen Hunların yaklaşık 6.000 yıl kadar önce başlayan göçebe atlı kültürün mirasıdır ve Asya bozkırlarından beraberlerinde getirdikleri atların torunlarıdır. 

Fotoğraf 1: Nonius Atı

Orta Çağda Habsburg İmparatorluğu döneminde ise, ünlü Hussars Süvari alaylarının en gözde atlarından biriydi. Bu dönemlerde Arap, Türkmen (Ahalteke), İspanyol ve Lipizzan atlarının etkisinde kalan Macar atı, 17. – 19. yüzyıllarda İngiliz ve Fransız Thoroughbred’lerinin de kanlarının karıştırılmasıyla inanılmaz derece dayanıklı, birçok alanda kullanılabilen üstün yeteneği ile Avrupa’da en çok tercih edilen atlardan birisi oldu.

Avusturya - Macaristan İmparatorluğu döneminde 1780 yılından itibaren yeni yöntemler kullanılmak üzere bir ıslah programı geliştirildi. Bu dönemde kurulan Mezohegyes, Babolna ve Kisper adlı üç önemli harada uygulamaya konulan bu program gereği Macar Atı’ın çeşitli uygulama alanları oluşturuldu.

Fotoğraf 2: 8 Nonius XXX aygırı, 1953

Mezöhegyes harasında 1816-1838 yılları arasında damızlık olarak yaşamış olan Nonius Senior adlı Anglo-Norman aygırı Nonius atlarının atası sayılır. Burada birçok damızlık kısrakla melezlenmiş, bu kısraklar arasında Rus, Polonya, Türk, Berberi, Türkmen Ahalteke, Arap, Lipizzan, Macar yerli, İngiliz, İspanyol, Mecklenburg, Kladrop ve Holstein ırkından atlar da bulunmaktadır.

Nonius ırkının meydana gelmesinde çok büyük hizmeti geçen Nonius Senior'un yetiştirme, alanına hediye ettiği 79 aygır arasından en ünlüsü Nonius IX’dur.

Fotoğraf 3: Nonius Atı Profili

Ulusal Macar atı nonius ırkının oluşturulması için Mezöhegyes Harası’nda çapraz melezleme yolu seçilerek güç ve dayanıklılığın arttırılması sağlandı. Babolna Harasında Thoroughbred ve Kisber Harasında ise Arap kanı ön planda tutularak hızının arttırılması yoluna gidildi. Atların performans, cidago yüksekliği ve tipleri göz önünde bulundurularak dikkatli bir seçme yapıldı.

1900 yılında düzenlenen Paris Exposition Universelle (Uluslararası Paris Fuarı)’nda “İdeal At” ünvanını aldı. Türkiye’ye de Cumhuriyet’in kuruluşunun ilk yıllarında 1923’te Karacabey harasına ve 1926 yılında çıkarılan 904 sayılı Hayvan Islah Kanunu (Islahı Hayvanat Kanunu) çerçevesinde Macaristan’dan ithal edilen Nonius atları, Uzunyayla başta olmak üzere Çifteler, İnanlı, Mercimek, Arga, Ilıca, Konya ve Diyarbakır Aygır Depoları ile birçok bölgede At Aşım İstasyonları kurularak Türk köylüsünün elinde bulunan yerli atların ıslahında kullanıldı (Başağaç Gül, 2004).

İkinci Dünya Savaşı sonuna kadar sürdürülen bu çalışmalar, Almanların geri çekilmeleri sırasında Haraların boşaltılmasına kadar sürdürüldü. 

Savaştan galip olarak çıkan Müttefikler ve General Patton komutasındaki Amerika Birleşik Devletleri Ordusundan Albay Fred L. Hamilton tarafından güney Bavyera’da yer alan Altefeld, Monsbach and Donnauworth çiftliklerine birçok Macar Atı götürüldü. Bu atların içerisinden de hız, dayanıklılık, cidago yüksekliği gibi özelliklerine göre seçilen 152 at, ABD’ne Fort Reno - Oklahoma, Fort Robinson - Nebraska’daki askeri haralara savaş ganimeti olarak götürüldü. Bu askeri haralardan da ABD’nin her tarafına iyi bir spor atı olarak yayıldı.

Macaristan’da Sosyalizm döneminde spor atı üretmek için birkaç başarısız deneme yapılmıştı. Ancak 1989 yılında yeniden yapılanma yoluna gidilerek Ulusal Nonius Atları Derneği (Nonius Horse Breeders National Association) kuruldu. Böylelikle Nonius ırkını yeniden canlandırma ve ırkın aygır kayıtlarını yeniden düzenlemek mümkün olabildi.

Fotoğraf 4: Nonius aygırı

Günümüzde Doğu Avrupa ve Balkanlar’da Slovakya, Sırbistan, Karadağ, Romanya, Çek Cumhuriyeti ve Bulgaristan’da yaklaşık 85 aygır 450 kadar da kısrak bulunmaktadır. Macar Nonius Atlarını genellikle yağız, koyu kestane donlardadır. Nadiren kır olanlara da rastlanır. Hortobagy cinsinde ise ağırlıklı olarak nişaneli doru donlar hâkimdir. Kafa yapısı oldukça orantılı bir koçbaşı veya Roman kafası profilinde, güçlü ve eğik kemerli bir boyun, geniş ve kaslı bir sırt ile derin ve geniş bir göğüs yapısı vardır. Sağrı eğiktir. Küçük Nonius-ların ortalama cidagoları 142-153cm. büyük Noniusların ortalama cidagoları ise 155 – 165cm. arasında değişir.

Sakin ve kararlı bir karaktere sahip olan Nonius atları tarım, araba koşumu ve yük taşıma gibi işlerin yanı sıra iyi bir spor atı olarak da kullanılır. Arap kanlı olan küçük tipleri özellikle Kombine Sürüş yarışmalarında en çok kullanılan atlardandır. İki yılda bir düzenlenen Kombine Sürüş Dünya şampiyonalarında 1974, 1976 ve 1978 yıllarında 6 adet Dünya birinciliği elde ettiler. Thoroughbred kanlı yüksek Noniuslar ise daha çok Dressage, Show Jumping ve Eventing gibi atlı sporlarda kullanılmaktadırlar (Hendricks, 1995).

KAYNAKLAR

ARITÜRK, Emin (1958). Türkiye’de Nonius ve Karacabey Nonius At Irklarının Bugünkü Durumu ve Morfolojik Vasıfları Üstüne Araştırmalar, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, Cilt: 5 Sayı: 1.2.

BAŞAĞAÇ GÜL, R. Tamay (2004). Türkiye'de İki Dünya Savaşı Arasında Veteriner Hekimliği Hizmetleri ve Hayvancılık Politikaları Üzerine Araştırmalar, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, http://dergipark.ulakbim.gov.tr/otam, 

HENDRICKS, Bonnie L. International Encyclopedia of Horse Breeds, University of Oklahoma Press, Norman, 1995.

Hayvancılık Sektör Raporu (2010), Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM), Ankara.

http://www.zmo.org.tr/mevzuat/mevzuat_detay.php?kod=15

http://www.stablemade.com/horsecare/horsebreeds/nonius.htm

http://www.noniuszegyesulet.hu/menek/nonius-iv-3665-nonius-xvii-30/

FOTOĞRAFLAR

1. http://www.fc01.deviantart.net

2. http://www.stablemade.com/horsecare/horsebreeds/nonius.htm

3. http://www.menek.lovasok.hu

4. http://www.menek.hu

5. http://www.noniuszegyesulet.hu/menek/nonius-iv-3665-nonius-xvii-30/