Atın evcilleştirilme süreci son yıllarda yapılan arkeolojik kazılarda elde edilen bilgiler ışığında 1000 yıl daha gerilere götürülmüş, Kuzey Kazakistan’da M.Ö. 3500’lü yıllarda Bakır Çağı’nda (M.Ö. 3700 – 3100) oluşan “Botai” kültür insanlarının büyük yerleşim birimlerinde yaşadıkları ortaya çıkmıştır (Harita 1). Botai halkı atı hem binek hayvanı olarak kullanmış, hem de eti ve sütü için beslemişlerdir. Bu süreç henüz iletişim, ulaşım ve savaş dönemlerinin başlamasından çok öncedir. Ancak atın evcilleştirilmesi ulaşım, haberleşme ve savaş yöntemlerini tamamen değiştirmiştir (Outram, 2009).

Resim 1: Botai yerleşim yeri illüstrasyonu

Kazak Arkeolog Viktor Zaibert Fedoroviç (Зайберт Виктор Федорович) tarafından 1980 yılında başlatılan ve günümüze kadar da sürdürülen Botai Kültür Alanında yapılan kazılar sırasında yapılan organik kalıntı analizleri, yağ asitleri analizleri ve toprak kaplarda bulunan kısrak sütü kalıntıları atların sütlerinin kullanıldığı yönünde kanıtlar elde edilmesini sağlamıştır. Ancak bu atların neslinin tükendiği ve bugüne kadar bilinen at ırklarından çok farklı bir at ırkının bu bölgede yetiştirildiği anlaşılmaktadır.

Böylelikle bilinen en eski evcil atların Botai Kültüründe bulunduğu gözlenmektedir. Yapılan araştırmalarda bölge insanlarının henüz avcı ve toplayıcı iken atlı bir kültür sahibi oldukları görülmektedir. Bölgede eneolotik çağdan kalma, Botai Kültürü’nden daha önceki yaşam kültürü olan Atbasar Kültürü’nün (Атбасарская культура) son yıllarında atlı kültüre geçişin yaşandığı görülmektedir (Zaibert, 2009; Zaibert, 1992).

Böylelikle atın evcilleştirme sürecinin tarıma dayalı olmadığı kanıtlanmış olmaktadır.

Botai Kültür alanı yaklaşık 15 hektar büyüklüğünde bir düzlük üzerinde, İman-Burluk ırmağının kıyısında Ayırtauskiy bölgesinde bulunmaktadır. Çok sayıda konutun oluşturduğu çukurlar yüzeyde açıkça görülmektedir (Fotoğraf 1). Arkeolojik kazılarla bugüne kadar bölgede 10.000 m²'den daha büyük bir bölge açılmıştır. 100 kadar konut, yaklaşık 300.000 adet elle yapılmış çeşitli eşyalar ve %99,9'u atlara ait olan yüzbinlerce hayvan kemiği gün ışığına çıkarılmıştır (Fotoğraf 2, 3). Botai kültürünün yaşadığı yaklaşık M.Ö. 3700 – 3100 tarihleri arasında bölgedeki otların yüksekliği 2m. yi bulmaktaydı.

Botai Kültürü kazıları Eneolotik Çağın bilinenden daha farklı biçimde oluştuğunu da belgelemektedir. Protohint-Avrupa Kültürü’nün de taşıyıcıları olduğu düşünülen bu bölge insanlarının çok düzenli bir biçimde toplu yaşam alanları kurdukları görülmektedir. Bölgede yaklaşık 200 – 250 evden oluşan birçok yerleşim alanının olduğu, evlerin 2,50 – 3,20m. Yükseklikte ve 70m2. civarında kullanım alanlarının bulunduğu görülmektedir. (Resim 1). Evlerin temelleri 60 – 80cm. civarında çokgen biçimde kazılarak 120cm. kadar yükseltilmiş, temel duvarının üzerine ağaçtan yuvarlak ve çokgeni tamamlayacak biçimde inşa edilmiştir. Ahşabın içi ve dışı kille sıvanmış, evin tam ortasında tepede bir baca bırakılmıştır. Bu baca evin ortasında yanan ateşin dumanının dışarıya çıkmasını sağlamaktadır. Botai insanları bu evlerin içerisinde kapının karşısına denk gelen uzak yerde, bitki liflerinden yaptıkları hasırlar veya avladıkları hayvanların postlarının üzerinde yatmaktaydılar (Zaibert, 1992).

Bu evler arasında çok ilginç biçimde düzenlenmiş iletişim kanalları bulunmaktadır. Olumsuz hava koşullarında söz gelimi aşırı yağmurda ya da kar bastığında komşular bu kanallar sayesinde birbirleri ile iletişim kurabilmekteydiler [1].

Yerleşimcilerin kış için konserve et hazırladıkları, doktorluk, el sanatları, marangozluk, kuyumculuk gibi mesleklere sahip oldukları, kazılarda bulunan tahta, taş, toprak ve kemikten yapılmış materyallerden anlaşılmaktadır. Botai kültürü yaklaşık 600 yıl sürmüştür.

                                    Fotoğraf 1: Botai kazı alanı

M.Ö. 2000’li yıllardan sonra ise atın dünyanın yapısını değiştiren gücü ortaya çıkmış, Asya’nın bozkırlarından batıya yapılan göçler at sayesinde gerçekleşmiştir. Bu göçebe kültürün batı ile karşılaşması ise çatışmaya neden olmuş, bu da oldukça yıkıcı olmuştur. At, bu çatışmada başrolü oynamıştır (Levine, 1999; Levine, 2005; Zaharov, 2010).

                                        Fotoğraf 2: Botai kazılarında at kemikleri                                                                                        Fotoğraf 3: Botai evi rekonstrüksiyonu

İnsanlığın geçmişinde at, bugünkü gibi spor amacıyla yetiştirilmiyordu. Tarımda, ulaşımda, iletişimde ve askeri alanlarda her an insanoğlunun en büyük yardımcısıydı. Bu nedenle at evcilleştirildiğinden bu yana inanç dünyasının, efsanelerin, halk yazınının ve kültür tarihinin en önemli temalarından birisi olmuştur.

                                Resim 2: Botai Kültürü at çobanları illüstrasyonu

        Fotoğraf 4, 5: Botai Kültür Alanı müzesinde buluntular ve ev rekonstrüksiyonları

                                                        Fotoğraf 6: Botai evi rekonstrüksiyonu

KAYNAKLAR

LEVİNE, Marsha (2005). Domestication And Early History Of The Horse, The Domestic Horse: The Origins, Development, and Management of its Behaviour, ed. D. S. Mills & S. M. McDonnell, Cambridge University Press, s. 5 – 22.

LEVİNE, Marsha (1999). Botai and the Origins of Horse Domestication, Journal of Anthropological Archaeology, University of Cambridge, 18, 29–78.

ZAHAROV, V. A. (2012) İspolzovaniye Loşadey Kabardinskoy i Karaçayevskoy Porod v Dosugovom Konevodstve, Ryazanskiy GATU imeni P. A. Kostıçeva, Dostujeniya i Tehniki APK, No.4, Ryazan.

ZAIBERT, Viktor Fedoroviç (1992). Atbasarskaya Kultura (Атбасарская Культура). Rossiyskaya Akademiya Nauk, Uralskoe Otdelenilye, Ekaterinburg.

ZAIBERT, Viktor Fedoroviç (2009). Botayskaya Kultura (Ботайская Культура), Kaz-Akparat, Almatı.

OUTRAM, Alan K. Natalie A. Stear, Robin Bendrey, Sandra Olsen, Alexei Kasparov, Victor Zaibert, Nick Thorpe, Richard P. Evershed (2009). The Earliest Horse Harnessing And Milking, http://www.sciencemag.org, Science6 March 2009: Vol. 323no. 5919pp. 1332-1335DOI:10.1126/science.1168594.

[1] http://izdatelstvo-sk.kz/древние-городища