Atlarda Davranış Temelli Eğitimde Pat Parelli ve Monty Robert’s Yöntemleri

ÖZET

Günümüzde at bakımı ve idaresi konularındaki yöntemlerin önemli bir kısmı geleneksel uygulamalara dayanmaktadır. Ancak atların yönetimi ve pratiğe yönelik olan bu yöntemlerin önemli bir kısmı atların doğal davranışlarını göz önünde bulundurmamaktadır. İnsanlarla atlar arasında sağlıklı iletişimin sağlanması atların doğal ortamlarındaki davranışlarının çok iyi bilinmesine bağlıdır. Atlarda etholoji (davranış) temelli eğitimin esas alınması günümüzde yaşanılan birçok problemin engellenmesine olanak sağlayabilmektedir. Aksi takdirde genç ve sağlıklı atların bir kısmı, eğitimler esnasında meydana gelen davranışsal problemler yüzünden elden çıkarılmaktadır. Atların refahının iyileştirilmesi ve olası kayıpların engellenmesi için davranış temelli eğitim uygulamalarının geliştirilmesi ve yaygın olarak uygulanması önerilmektedir. Dolayısıyla Türkiye’de henüz çok yeni olan bu yöntemlerin yaygınlaşması için konuyla ilgilenenlerdeki farkındalığın sağlanabilmesine yönelik olarak önemli bilgiler verilmiştir. 

Anahtar Kelimeler: At, Davranış, Eğitim

Pat Parelli and Monty Roberts Methods in Behaviour-Based Horse Training

SUMMARY

Nowadays, most of the horse training, care and management methods are based on traiditional practices. However, a considerable rate of these methods which are related to horse management and practices ignore the horses natural behaviours. A good relationship and communication between human beings and horses depends on a good horse natural behaviour knowledge. Behaviour-based horse training could be a good solution for most circumstances. Otherwise, a considerable amount of the young and healthy horses are get rid of because of behavioural problems. Behaviour-based education practices are suggested to be developed and widely practiced for well-being and possible losses of horses. Thus, these emergent methods in Turkey should be widened. This article contains useful information for researchers who are concerned with this subjects and aims at broadening about the subject.

Key Words: Behaviour, Horse, Training

1. GİRİŞ

Atların eğitilmeleri sırasında karşılaşılan problemlerin büyük bir kısmının eğiticinin at ile iletişim kurmakta zorluk çekmesinden kaynaklandığı gözlemlenmektedir. Atların doğal ortamlarındaki davranışlarının anlaşılması ve bu davranışların uygulanacak olan eğitimlere temel oluşturması yoluyla karşılaşılacak problemlerin önüne geçilebilecektir. Bu amaçla birçok farklı davranış temelli eğitim yöntemi geliştirilmiştir. Davranış temelli eğitim yöntemlerinin amacı; at ile insan arasındaki iletişimi güçlendirerek atın insana karşı güven ve itaatinin sağlanmasıdır.

Bu çalışma ile Türkiye’de henüz çok yeni olan bu yöntemlerden Pat Parelli’nin Yedi Oyunu ve Monty Roberts’ın Join-up yöntemleriyle ilgili bilgi verilmesi amaçlanmıştır.

2. ATLARDA TEMEL EĞİTİM

Eğitim, yeni davranışların edinilmesini sağlamaktadır. At, eğitim yoluyla istenilen yanıtı vermeyi öğrenmektedir. Eğitimde belli uyaranlar verilerek atın tepkileri takip edilmektedir (9). Binici ve eğiticiler, bazı yardımları kullanarak at ile iletişim sağlarlar (6). At bakımı ve idaresi konularındaki yöntemlerin önemli bir kısmı geleneksel uygulamalara dayanmaktadır. Ancak yönetim ve pratiğe yönelik bu yöntemlerin çoğu atların doğal davranışlarını göz önünde bulundurmamaktadır. Günümüzde özellikle spor amaçlı kullanılan atlardan, çok farklı hareket ve görevleri yapmaları beklenmektedir. Bunlardan bazıları atların doğal davranışlarından olmayıp sonradan öğretilmiş davranışlardan oluşmaktadır. Bu nedenle atlara uygulanacak olan eğitimlerde at davranışlarının altında yatan süreçlerin iyi anlaşılması gerekmektedir (12). At eğitimi, istenmeyen yanıtların önlenmesi, istenen davranışlardan faydalanılması ve küçük değişiklikler yapılması (modifikasyon), yeni davranışların öğretilmesi gibi birçok eylemi içermektedir (11). Biniciliğin tüm disiplinlerinde doğru yöntemlerin uygulanması ile atların öğrenme kabiliyetleri arttırılabilecek ve aynı zamanda davranışlardan kaynaklanan zarar oranları azalabilecektir (8). Atların öğrenmeleriyle ilgili yapılan araştırmalar genellikle atların öğrenme durumlarındaki yanıtları üzerinedir. Bu çalışma bulguları atların birçok farklı uyaranı ayırt edebildiği ve uyaran-yanıt-pekiştireç zinciri aracılığıyla öğrendiklerini ortaya koymaktadır (7).

2.1.Temel Eğitimde Çevre

Atın eğitimi ürkeceği veya rahatsız olacağı uyaranların en az olduğu bir çevrede yapılmalıdır. Atlar yaşadığı deneyimleri tekrarlama eğilimindedirler, bu nedenle ilk deneyimlerinde doğru uyaranlarla karşılaşmaları sağlanmalıdır. Eğitim programlarında çevresel faktörlere alıştırma en önemli ilk adımdır (13).

3. DAVRANIŞ (ETHOLOJİ) TEMELLİ EĞİTİM

Etholoji, davranış bilimi olup “ethos” (doğal) kelimesinden türetilmiştir. Bu nedenle bu alanda çalışan araştırıcılar, hayvanların doğal yaşam alanlarındaki davranışlarıyla ilgilenmişlerdir. Günümüzde çiftlik hayvanlarının doğal davranışlarının izlenebilme imkânı olmadığından “uygulamalı etholoji” adı altında farklı bir alan ortaya çıkmıştır. Uygulamalı etholoji, çiftlik hayvanlarının davranışlarını incelemektedir (4). İnsanlarla atlar arasında sağlıklı iletişimin sağlanması atların doğal ortamlarındaki davranışlarının çok iyi bilinmesine bağlıdır. Atlarda etholoji temelli eğitimin esas alınması günümüzde yaşanılan birçok problemin engellenmesine olanak sağlayabilmektedir. Aksi takdirde genç ve sağlıklı atların bir kısmı eğitimler esnasında meydana gelen davranışsal problemler yüzünden elden çıkarılmaktadır (5). Bu nedenle atların refahının iyileştirilmesi ve kayıpların engellenmesi için davranış temelli eğitim uygulamalarının geliştirilmesi ve yaygın olarak uygulanması önerilmektedir.

Davranış temelli eğitim uygulamaları kapsamında Pat Parelli ve Monty Roberts’ın yöntemleri göze çarpmaktadır.

3.1. Pat Parelli Yöntemi (7 Oyun)

Atı eğitmeye başlamadan önce eğitici ile at arasında güvenli bir iletişim kurulmalı ve at eğiticiyi lider olarak kabul etmelidir. Eğitilen atın her şartta sakin kalabilmesi, cesur ve atletik olabilmesi, eğiticisine güvenmesi, görevleri direnç göstermeksizin uygulayabilmesi, binicilikte kullanılan yardımlara cevap verebilmesi, engelleri kolaylıkla aşabilmesi, yana ve geriye doğru hareketler yapabilmesi gibi birçok durum eğiticinin sorumluluğundadır ve bunun için eğiticinin lider konumunda olması gerekmektedir.

Pat Parelli yöntemi olarak bilinen yedi oyunun atlara öğretilmesi ile yukarıda sıralanan görevleri yapması çok daha kolay olmaktadır. 

Pat Parelli’nin yedi oyunu at ile eğitici arasındaki arkadaşlık ve dominantlık ilişkilerinin geliştirilmesine olanak sağlayarak, iletişimin daha sağlıklı olmasını temin eder. Buradaki dominantlık ilişkisi atın, eğiticiyi lider olarak kabul etmesine bağlıdır. Atlar sürü yetiştiriciliğine uygun hayvanlar olup, doğaları gereği birbirlerini takip ederler ve sürü liderine bağlıdırlar. Liderlerinin yanında iken daha sakin olurlar, güvenleri artar ve korkulardan uzaklaşırlar.

Böylelikle eğitici, at tarafından lider kabul edildiğinde liderin tüm komutlarını yerine getirmesi daha kolay olmaktadır.

Pat Parelli’nin geliştirdiği bu yöntem atın psikolojisinin anlaşılmasına yardımcı olmakta ve oyunlar sırasında atın mizacının ve sınırlarının anlaşılması ile ileri eğitimlerde izlenecek yol hakkında da fikir vermektedir. Diğer taraftan bu oyunlar sayesinde at ile birlikte yapılan çalışmalarda daha az enerji harcanarak at ile eğitici daha kolay anlaşabilmektedir.

Parelli’nin eğitimi yedi farklı oyun ile yapısallaştırması sayesinde çok fazla tecrübesi olmayan bireylerin de at ile kolay iletişim kurmalarına olanak sağlanmaktadır (10).

Her bir oyuna numara verilmiştir ve ata oyunlar öğretilirken birinci oyundan itibaren sırayla uygulanması gerekmektedir. İlk üç oyun “temel” oyunlar olup bunları geçemeyen atların bir üst oyuna geçmemesi önerilir (3). Etolojik yular, ip ve kamçı bu eğitim metodunda ihtiyaç duyulan ekipmanlardır. Etolojik yular (Şekil 1) bir ipin belli bölgelerde düğümlenmesiyle oluşturulmuştur. Bu düğümler atın baş kısmında belli noktalara basınç uygulayarak yuların etkinliğini arttırmaktadır. 

Şekil 1. Etolojik yular (Ethological Halter)

İp, lonj amaçlı kullanılan iplere göre daha kalın ve kısadır. Böylelikle ip atın üzerine bırakıldığında ağır olduğu için at ipin varlığını hissedebilir. “Carrot Stick” (Şekil 2) adı verilen kamçının uç kısmı diğer kamçılardan farklı olarak geniş, küt ve plastik bir malzemeden yapılmıştır. Bu sayede oyunlar esnasında kamçı kolun bir uzantısı gibi kullanılmaktadır.

Şekil 2.Carrot Stick

3.1.1. Arkadaşlık Oyunu (Friendly Game)

Arkadaşlık oyunu, eğiticinin güvenilir bir arkadaş olduğuna atı ikna etmek için kurgulanmıştır. Arkadaşlık oyununun amacı; atın etrafında insanlar ne yaparsa yapsın veya atın hangi bölgesine dokunursa dokunsun atın rahatsızlık hissetmemesinin sağlanmasıdır. Bu oyunun amacına ulaşması durumunda, atın insana güveni sağlanır, at hiyerarşik düzende insanın lider olduğunu kabul eder ve gün içerisinde yapılacak olan her türlü müdahalelerde (vana binme, başlık takma, tıraş etme vb) atın korkması ve ürkmesinin önüne geçilmiş olunur.

3.1.2. Kirpi Oyunu (Porcupine Game)

Kirpi oyununda, eğiticinin parmak uçları yardımıyla uyguladığı basınç ile ata istenilen yönde hareket etmesi gerektiği öğretilmektedir (2). Kirpi oyunu, ata parmaklarla uygulanan herhangi bir basınçtan uzaklaşmasını öğretir. Bu oyunda, sivri bir nesneye dokunulduğunda ilgili vücut kısmının geri çekilmesi attan beklenen reflekstir. Bu basınç kesintisiz (aralıklarla dokunarak değil) olarak at yanıt verene kadar artan bir uyarı şeklinde dört aşamada uygulanmalıdır. Aşamalar doğru şekilde uygulandığında at uygulanan basınçtan uzaklaşması gerektiğini kendiliğinden anlamakta ve rahat olacağı pozisyona geçmektedir (comfort/uncomfort). Basınç uygulanacak olan bölge egzersize başlamadan önce ve sonra okşanmalıdır. Bu durum attan bir hareketi yapmasını istemeden önce egzersizin başı ve sonu olduğunu öğretir. Başlangıçta çok hafif bir basınç ile başlanmalı ve yavaş yavaş basınç arttırılmalıdır. Attan cevap alındığı anda basınç kaldırılır ve okşayarak at ödüllendirilir. Burada amaç en az basınç ile eğiticinin atı istediği yönde hareket ettirebilmesidir. Bu oyun yoluyla atı aşağı-yukarı, ileri-geri ve sağa-sola (altı yöne doğru) hareket ettirmek mümkündür (10).

3.1.3. Sürüş Oyunu (Driving Game)

Atlar sürü içerisinde iletişim kurmak ve hiyerarşik düzeni sağlamak için sürekli olarak birbirlerini bakışlarıyla, kulaklarını kısarak veya ön-arka bacakları ile tehdit ederler. Tüm bunlar beden diliyle “Çekilmezsen ısırırım veya çifte atarım” demektir. Kirpi oyununun bu oyundan önce uygulanmasının temel nedeni atın psikolojik baskıdan önce fiziksel basınca cevap vermeyi öğrenmesi gerekliliğidir. Kirpi oyununda fiziksel basınç söz konusu iken, sürüş oyununda daha çok psikolojik baskı söz konusudur. Uzaktan yapılan hareketler bir öneri niteliğindedir. Yapılan hareketler doğru bir şekilde uygulanmış ise at doğası gereği bunu anlar ve harekete uygun yanıt verir. Yapmadığı takdirde kirpi oyununda öğretildiği üzere daha sonra gelecek olan fiziksel basınca maruz kalacağını bilir. Uygulanacak olan fiziksel basınç yular ipinin ucu veya kamçı olabilir. Burada, at ile kavga etmek asla amaç olmamalıdır. (10).

Pat Parelli

3.1.4. Yo-Yo Oyunu (Yo-Yo Game)

Bu oyunun amacı düz bir hat üzerinde atın sadece yuların ipini dalgalandırarak geriye gitmesini, sonra da yine yuların ipi sayesinde öne doğru gelmesini sağlamaktır. Bazı atlar geri yürümekte zorluk gösterirken bazıları ileri yürümekte problem yaşayabilmektedirler. Bu oyunda ileri-geri gidişlerde hareket akışındaki dengenin kurulması amaçlanmaktadır. Eğer bu seviyeye kadar olan oyunlarda başarı sağlanamamışsa, at bu komutlardan yapılması isteneni anlamakta zorluk çekmektedir. Yo-yo oyunu başlangıçta yavaş veya düz bir zemin üzerinde uygulanmalıdır. İlerleyen aşamalarda farklı zeminler kullanılabilmekte ve hız arttırılabilmektedir.

3.1.5. Daire Oyunu (Circling Game)

Daire oyunu lonj ile karıştırılmamalıdır. Lonj sırasında attan sonu olmayan bir daire izi üzerinde yürümesi istenmektedir. At bu sırada dairenin başladığı veya bittiği yeri düşünmez. Ancak daire oyununda at zihinsel, duygusal ve fiziksel olarak uyarılmakta ve eğitici ile bağlantıda kalması istenmektedir (2).

Daire oyunu atı hem fiziksel hem de zihinsel olarak çalıştıran bir egzersizdir. Bu oyunda, üç metre çapındaki küçük bir daire izi üzerinde eğiticiden komut gelene kadar atın yürüyüş kararını ve ritmini değiştirmemesi amaçlanır. Eğer at yürüyüş kararında veya ritminde bir değişiklik yaparsa eğitici, atı yanına çağırarak oyuna tekrar başlamalıdır. At ritmini değiştirmediği sürece rahatsız edilmemelidir. Bu şekilde ritim değiştirmeden daire üzerinde kaldığında rahatsız edilmediğini, aksi halde rahatsız olacağını öğrenen at oyunu başarıyla uygulamaktadır. Oyuna adeta ve süratli yürüyüşle başlanmalıdır, dörtnal uygulanacaksa lonj dairesi üç metreden daha geniş çapta olmalıdır. Atın eğiticinin etrafında iki-üç tur atması sonucu oyun amacına ulaşmaktadır (10).

3.1.6. Yanaşma Oyunu (Sideways Game)

Yanaşma oyununda amaç atın düz bir hat üzerinde yana doğru bacaklarını çapraz hareket ettirerek yanaşmasıdır. Bu oyunda, at hem ön bacaklarını hem de arka bacaklarını kontrol etmeyi öğrenmektedir. Yanaşma oyununda eğitici atın omuz hizasında durmaktadır. Başlangıçta atın oyunu daha kolay kavramasını sağlayabilmek ve ileri giderek kaçmasını engelleyebilmek için bir çit veya duvarın önünde çalışılması tavsiye edilmektedir. Eğitici, atı küçük bir daireye almakta ve daire tamamlanmadan önce atın çit veya duvar ile karşı karşıya gelmesini sağlamaktadır. Bu sayede at daha fazla ileri doğru hareket edemez. Eğitici bu sırada atın omuz hizasında durarak kamçı veya ip yardımıyla atı sırasıyla ön ve arka bacaklarını sürmeye teşvik etmekte ve kendinden uzaklaştırmaktadır. Bu sayede at yana doğru yanaşma hareketi yapmaktadır.

3.1.7. Dar Geçit Oyunu (Squeeze Game)

Atlar doğaları gereği kapalı ve dar alanlara girmekte isteksiz davranırlar. Dolayısıyla günlük hayatta taşıma araçlarına bindirmek, travaya veya starting boksa girmelerini sağlamak büyük zorluklara neden olmaktadır. Dar geçit oyununun amacı, atın kendini sıkışmış hissettiği durumlarda da eğiticisine güvenmeyi ve stresini kontrol etmeyi öğrenmesidir. Bu oyunun son oyun olmasının nedeni bir at için en zor durum olan köşeye sıkışmışken bile sakin kalabilme ve güven duyabilme özelliğini kazanılabilmesidir. Bu oyun sonucunda at, ne olursa olsun eğiticisinin kendisini tehlikeye sokmayacağını öğrenmektedir (10).

Tüm oyunlar sırasında atı doğru zamanda ve doğru şekilde ödüllendirmek çok önemlidir. Doğru zamanlamada anahtar, atın istenilen hareketi yapmasını takip eden 3 (üç) saniye içinde ödüllendirilmesidir. Ödüllendirmek için birincil pekiştireçler (yem, okşama, sevme, serbest bırakma vb) kullanılabilir.

Çalışmalar sırasında atı severek ödüllendirmek ve çalışmanın sonunda ise boksunda yemliğine sevdiği yemlerin konulması ile ödüllendirmek tavsiye edilir (3, 10).

Uygulanan tüm egzersizlerde eğiticinin sakin ve tarafsız olması çok önemlidir. Egzersiz aralarında rahat (nötr) pozisyona geri dönüp, derin bir nefes almak, atı da rahatlamaya teşvik etmekte ve çalışmanın verimini arttırmaktadır. Tüm çalışmalar boyunca atın esnemesi onun rahatlığına, küçük yalama-çiğneme hareketleri yapması ise insanın üstünlüğünü kabul ettiğine işarettir.

3.2. Monty Roberts’ın Join Up Yöntemi

Amerikalı ünlü at antrenörü Monty Roberts’ın ortaya koymuş olduğu Join Up metodunda atların sosyal davranışlarından yararlanılmaktadır. Bu metotta atın, insanı dominant sürü lideri olarak tanımlaması sağlanarak, at ile insan arasında hiyerarşik düzen kurulmakta ve attan itaat davranışı göstermesi beklenilmektedir. At bu sayede insanı sürü lideri olarak kabul etmektedir. Sonuç olarak atın insana güven ve itaati sağlanmakta, bu yolla temel eğitime zemin hazırlanmaktadır. Eğiticinin el ve parmaklarının konumu at için farklı anlamlar taşımaktadır. Çünkü doğada avcı konumunda olan yırtıcıların parmakları vardır ve atlar bu avcıların beden dillerini bilmek durumundadırlar.

Avcıların beden dilini erken öğrenen atların yaşama şansı daha fazla olmaktadır. Yırtıcıların beden dili ile insanların beden dili arasındaki benzerliği ortaya koyan şema Şekil 3’de gösterilmektedir.

Şekil 3. Atlar Tarafından Algılanan İnsanın Beden Dili (Human Gestures As Seen By The Horse) (1) 

Buna göre yırtıcıların bakışları, el-kol hareketleri, yatış-kalkış pozisyonları taklit edilerek atların eğitimlerinde iletişim kolaylaştırılabilmektedir. Nitekim Monty Robert’s, atların yırtıcıların beden dilinden anladığı, karşılaştıklarında nasıl hareket ettikleri ve sürü davranışı esasına göre atlarda bir eğitim metodu geliştirmiştir.

Monty Roberts

Join-Up metodunun en önemli bileşenlerinden biri güvendir. Güven ilişkisi kurulmaksızın at eğitici ile birlikte olmak istemez. Öngörülebilirlik ve beden dili kullanılarak güven oluşturulmaktadır. Metodun başarıya ulaşması sonucunda bir iple bağlı olmaksızın, kendi isteğiyle eğiticiyi takip eder. Atın eğiticiyi dominant sürü lideri olarak kabul etmesiyle, güven ve itaat ilişkisi kurulmuş olur. Bu sayede gelecekte yapılacak olan her türlü eğitime zemin hazırlanır. 

4. SONUÇ

Atlardaki doğal davranışlar esas alınarak geliştirilen bu yöntemlerin eğitimde oldukça hızlı sonuca götürdüğü anlaşılmaktadır. Bu yöntemler sayesinde atların zorlanmadan kendi istekleriyle eğitime cevap verdikleri söylenebilir. Dolayısıyla Türkiye’de henüz çok yeni olan bu yöntemlerin yaygınlaşması ile daha iyi eğitilmiş atların elde edilmesi mümkün olabilecek ve at ile insan arasındaki iletişim geliştirilebilecektir. 

KAYNAKLAR

1. ANONİM, Erişim adresi: http://www.montyroberts.com Erişim Tarihi: 16.02.2014. 

2. ANONİM, Erişim adresi: http://www.parelli.com/pat-parelli.html Erişim Tarihi:

16.02.2014 Pat Parelli. 

3. ANONİM, Erişim adresi: http://www.parelli.com/the-seven-games.html Erişim

Tarihi: 16.02.2014 Pat Parelli Seven Games. 

4. Blackshaw JK (1986): Notes on Some Topics in Applied Animal Behaviour. 3th ed. Queensland: University of Queensland press, 1-3. 

5. Goodwin D (2002): Horse Behaviour: Evolution, Domestication and Ferilisation in the Welfare of Horses. Kluwer Academic Publishing. Dordrecht. 

6. Karaman A (2013): “Atlarda Temel Eğitim” Eğitimi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Mahmudiye Meslek Yüksekokulu 

7. McCall CA (1990): A Review of Learning Behavior in Horses and its Application in Horse Training. J ANIM SCI. 68:75-81.

8. McGreevy PD, McLean AN (2007): Roles of Learning Theory and Ethology in Equitation, Journal of Veterinary Behavior: Clinical Applications and Research. Volume 2, Issue 4, Pages 108–118.

9. Parker R (2012): Equine Science. USA. ISBN: 978-1-111-13877-6.

10. Sarc A (2013): Erasmus Programı “Etholoji Temelli Eğitim” Eğitimi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Mahmudiye Meslek Yüksekokulu.

11. Visser EK, Van Reenen CG, Schilde MBH, Barneveld A, Blokhuis HJ (2003): Learning Preferences in Young Horse Using Two Different Learning Tests, Appl. Anim. Behav. Sci. 80, 311-326.

12. Waran N, McGreevy P, Casey RA (2007): Training Methods and Horse Welfare, Animal Welfare, Volume 1, pp 151-180.

13. Waring GH (2003): Horse Behaviour, Noyes Publications/William Andrew Publishing, ISBN: 0-8155-1484-0.

https://www.youtube.com/user/ParelliTube

https://www.parelli.com/

https://www.youtube.com/user/MontyChannel

https://www.montyrobertsuniversity.com/library

Sibel DANIŞAN¹ 

¹EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi, Mahmudiye Atçılık Meslek Yüksekokulu

Ceyhan ÖZBEYAZ² 

²Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Zootekni Anabilim Dalı. 

Bu yazı Türk Veteriner Hekimler Birliği Dergisi  1-2 sayısı 14 cilt , 2014 tarihinde yayınlanmıştır.