Habsburg Monarşisi tarafından, savaş ve barış zamanında kullanılmak üzere özel olarak geliştirilmiş olan Lipizzan kraliyetin gerçek atıdır. Dörtyüz yıllık seçici yetiştirme, Lipizzan atını Avrupa’nın en eski cins atlarından bir yapmıştır. Lipizzan’ın tarihsel ve kültürel gelişimi ilginç ve bir o kadar da masalsı olmuştur. Fiziksel olarak Air Above the Ground taleplerini karşılayabilen bu Barok at, İspanyol Binicilik Okulunda günümüz dressage ekolü gösterilerini yapmak üzere yetiştirilmiştir ve soyunun devamını 2. Dünya Savaşı sırasında Amerikalı General George S. Patton’ın müdahalesine borçludur.

Fotoğraf 1: Lipizzan Atı

Rönesans döneminde, klasik at binme sanatı yeniden doğduğunda, Habsburg ailesi hem İspanya’yı hem de Avusturya’yı kontrol ediyordu. Orduda ve binicilik okulunda kullanılmak üzere hafif hızlı atlara ihtiyaç vardı. Mağribi egemenliği sırasında, Berber ve Arap aygırlarla İberyalı kısrakların melezlenmesiyle üretilen İspanyol Atı, sıra dışı dayanıklılığı, güzelliği ve zekâsıyla en uygun at olarak düşünüldü. 1562’de, Maximillian II, İspanyol Atını Avusturya’ya getirdi ve Kladrub’daki harayı kurdu. Kardeşi Arşidük Charles, 1580’de Lippiza’da Lipizza (İtalyanca) ya da Lipica (Slovakça) Adriatik denizinin kıyısında, İspanyol damızlıklarla benzer bir özel kraliyet harası kurdu. Burada, Trieste yakınındaki Karst platosunda, Lippiza’da yetiştirilen at tipi Lippizaner olarak adlandırıldı. Günümüzde Avrupa’da bu cins Lipizzaner ya da Amerika’da Lipizzan olarak bilinmektedir.

Fotoğraf 2: Lipizzan Atı

Kladrup ve Lipizza soyları, yerel Karst atları olarak yetiştirildiler ve başarılı nesiller İspanya, Al-manya ve Danimarka’dan elde edilen İspanyol atları ve eski Napolitan cinsleriyle melezlendi (Hendricks, 1995).

Haralar arasında yetiştirme, soyları değiştirilme-sine rağmen, binek atları ve hafif yük atları Lipizza harasından gelmektedir. Kladrub harası, bugünkü Lipizzan’ın üretim atalarından ikisi olan Maestoso ve Favory’yi üretti. 18. ve 19. yy’larda kullanılan atalardan, sadece altısının soy devam ettirildi. Bu atlar: Conversano, (Yağız Napolitan, 1767 doğumlu), Favory (Demir Kır, Kladrub’dan transfer, 1779 doğumlu), Maestoso (Kır, Napolitan ata ve İspanyol kısrak melezi, Kladrub’dan transfer, 1819 doğumlu), Neapolitano (Doru, bir başka Neapolitan atadan, 1790 doğumlu), Pluto (Demir Kır, İspanyol kökenli, Danimarka harasından, 1765 doğumlu), Siglavy (Kır, Arap asıllı, 1810 doğumlu).

1800’lerde, artık orijinal İspanyol atlarının soyu tükenmişti. Arap atları İspanyol soylarını güçlendirmek için kullanılıyordu. Kullanılan 7 Arap aygırından, sadece Siglavy ayrı bir sülale oluşturdu. Diğer iki aygır soyları, Lipizza harasında beğenilmediler ve Avusturya İmparatorluğu sınırları içindeki başka haralarda yaşamlarını sürdürdüler. Tulipan (Hırvatistan) ve Incitato (Transilvanya-Macar) soyları halen Yugoslavya, Macaristan ve diğer Avrupa ülkelerinde olduğu gibi Kuzey Amerika’da da görülmektedir. Soy ağaçlarına ek olarak, 35 kısrak, bugün kabul görmüş, baskın aileler ürettiler. Her ülke, Lippizan’ları adlandırma, markalama ve tanımlamada çeşitli gelenekler edindi.

Lipizzan’lar genetik olarak kır donludur. Yağız, doru ya da demir kır doğarlar. Yaşları ilerledikçe dereceli olarak renkleri açılır ve tanındıkları beyaz tüylerine 6 ila 10 yaş arasında kavuşurlar. Bu cinste beyaz tüy baskın olmuştur ve çok nadir olarak yağız ya da doru bir yetişkin çıkar. İki yüzyıl öncesine kadar, yağız, doru, kestane, demir kır, ahreç donlu ya da beyaz lekeli yetişkinler sürülerde bulunurdu. Güçlü vücudu ve binicilerini gururla taşımasıyla tanınan Lipizzan’ın kafasında, büyük ve göze çarpan gözleri ve küçük tetik kulakları belirgindir. Vücudu, taç yapan boynu, güçlü omuzları, kaslı butları ve belirgin tendon ve eklemleri olan güçlü bacaklarıyla, gücün resmini simgeler. Cidagoları ortalama olarak 150 - 162cm. aralığındadır (Hendricks, 1995).

Fotoğraf 3: Lipizzan Atları 

Viyana İspanyol Binicilik Okulu (Spanische Hofreitschule Wien)

16. yüzyılda ithal edilen İspanyol atlarından dolayı, Viyana’da İspanyol Binicilik Okulu (Spanische Hofreitschule Wien) adını alan bu okul, dünyada türünde varlığını sürdüren en eski enstitüdür. Asıl amacı, tarihi boyunca aynı kalmıştır: klasik atçılığı, en saf formunda korumak ve nesilden nesile aktarmaktır. Okul, günümüze kadar dressage’ın tüm adımlarını ve Airs Above the Ground  ve hareketlerini yapabilen [1] bir at olarak Lipizzan’ı özellikle kullanmıştır.

Fotoğraf 4: İspanyol Binicilik Okulu, Viyana 

1916’ya kadar, Lipizzan Harası Habsburg monarşisinin özel mülkü olarak kaldı. Bu zamana kadar, cinsin genişlemesi yüzyıllar boyunca askeri çatışmalardan etkilendi. Lipizza harası her savaş tehdidi altında kaldığında, atlar oradan taşındılar. Bu taşınmalar sırasında, tek kalan atlar bazen başka haralara satılır ya da verilirdi. Bu atlardan genellikle de Avusturya İmparatorluğu sınırları içinde diğer küçük Lipizzan çiftlikleri ortaya çıktı. 1. Dünya Savaşı sırasında, yetiştirme atları, Viyana yakınlarında Laxenburg’a taşındı. Taylar, Kladrub’daki kraliyet harasına yerleştirildi. 1. Dünya Savaşından sonra, orta Avrupa yeniden düzenlendi. Büyük Avusturya- Macaristan İmparatorluğu birçok Cumhuriyete bölündü ve her bir yeni eyalet bir önceki monarşinin topraklarına sahip oldu.

Lipizza’daki Kraliyet Harası’ndaki yetiştirme atları (1580-1916) üç farklı ülkeye bölündü. Ana kısım İtalya’ya, Lipizza köyüne gitti ve çevresi de bundan nasibini aldı. 1913-1915 tayları, Çekoslavak eyaleti olan Klaudrub’da kaldı. 1919’da Avusturya Cumhuriyeti, İspanyol Binicilik Okulu’nun aygırları ve yetiştirme atlarının kalanının sahibi oldu. I. Dünya Savaşının ardından, İtalya, Çekoslavakya ve Avusturya’ya ilaveten, Lipizzan atlarını yetiştirmeye devam eden diğer ülkeler, Macaristan, Romanya ve Yugoslavya’dır.

II. Dünya Savaşı sırasında, Lipizzan cinsi, Avusturya, İtalya ve Yugoslavya’daki kısrak ve tayların Alman Yüksek Komutası tarafından Çekoslavakya’daki Hostau’ya transfer edilmesiyle yine yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. İspanyol Binicilik Okulu Müdürü Alois Podhajsky’nin kahramanca gayretleri sayesinde, okul kurtuldu. Cinsin devamı, kısrakları kurtarıp Avusturya topraklarına geri veren Amerikan Ordusu ve General Patton sayesinde garantiye alındı. 

1930’dan önce, Lipizzan atı Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunmuyordu. O tarihlerde Opera şarkıcısı Kontes Maria Jeritza’ya, Avusturya hükümeti tarafından birçok Lipizzan hediye edilmişti. Bu atlar 1937 yılında ABD’ye ithal edildiler. 1945 Ekim’inde, ABD Ordusu Remount Servisi 9 Lipizzan ithal etti (3 aygır ve 6 kısrak, 1’i gebe). Görüldüğü gibi 1950’lere kadar Lipizzan’lar büyük sayılarda ithal edilmiyordu.

Fotoğraf 5: Lipizzan atı Capriole sıçrayışı 

1558 - 1969 arasında İllinois’li Tempel ve Ester Smith, Avusturya’dan 1 aygır ve 13 kısrak (5’i gebe), Macaristan’dan 7 ve Yugoslavya’dan 6 Lipizzaner ithal etmişti. 1969’da, Snohomish Washington’dan Evelyn Dreitzler, Avusturya Hükümetiyle görüşür ve 1969 ve 1973 arasında 3 aygır ve 10 kısrak (1’i gebe) Avusturya’dan getirir. Diğer ithalatlar geçtiğimiz 30 yılda gerçekleşmiştir ve herbiri Amerikan Lipizzan genetik tabanına yeni boyutlar kazandırmıştır [2].

Dünyada 3,000’den az safkan Lipizzan olduğundan, bu cins ender bulunan cins olarak adlandırılmaktadır ve her yıl doğan tayların sayısı göreceli olarak azalmaktadır. Cinsin safkanlığının korunması için, Lipizzan atlarının üretimini yapanlar aşırı bir titizlik göstermektedirler. Geleneksel yetiştiricilik hedeflerine gönüllü katılımı sağlamak adına eğitim programları geliştirmek için çok çaba sarf edilmektedir.

20. yüzyılın sonlarına doğru, Lipizzan, geleneksel at biniciliği için en uygun at olmanın yanı sıra, dressage ve binicilik yarışmalarının her seviyesinde, başarılı bir yarışmacı olduğunu kanıtlamıştır. Bu cins, keyif biniciliği dâhil, diğer binicilik disiplinlerine de uygun bir attır. At sahipleri ve yetiştiriciler, ender bulunur olması, kültürel önemi, romantik tarihi ve zekâsı, klasik güzelliği ve uyumluluğu, atletik hareketleri nedeniyle Lipizzan cinsine kendilerini adamışlardır.

Lipizzan atları uzun olmamasına rağmen, gururla yürüyüşü, kaslı ve elastik vücudu, güçlü hareketleri onların olduklarından daha uzun ve iri görünmelerini sağlar. Geç olgunlaşır ve uzun yaşarlar (çoğu zaman 35 yıl veya daha çok). Doğdukları andan itibaren zarafet ve asalet sergilerler (Maass, 2006).

Fotoğraf 6: Lipizzan Atı

Yağız veya doru olarak doğar, 5-8 yaşlarında beyaz olurlar. Aslında demir kırdırlar ancak; koyu renk derileri beyaz tüylerle örtüldüğünden yara veya ıslaklık olmadığında beyaz görünürler. Gelişimini ancak 10 yaşına kadar tamamlayan bu atlar 1 yaşındayken aynı yaşlı bir Thoroughbred ile kıyaslandığında oldukça küçüktürler. Vücut yapıları 3 yaşında ancak kendini gösterir. 3 yaşına kadar hiçbir yabancının onları göremeyeceği Alp Dağları'na gönderilir ve 3 yaşında ancak doğdukları andaki zarafeti sergilediklerinde insan önüne çıkarlar.

Güçlü ve sağlam olduklarından nadiren ayak sakatlıklarına maruz kalırlar. Yemlerindeki ve çevre koşullarındaki değişimlere anında adapte olurlar. Lipizzanlara binmek yumuşak sırları ve canlı adımları ile bir keyiftir. Güçlü sağrıları sayesinde kendilerini doğal bir denge ile taşırlar. Doğal bir ritm duyguları vardır.

Eyer vurulduğunda oldukça sakin ve tutarlıdır. Aygırlar, kısraklara göre idare edilmesi daha kolay atlardır. Aygırlar, binicilerine bir kez saygı duydu mu bu duygularını kaybetmezler. Kısraklar ise daha patroniçe tavırlı olduklarından zaman zaman onlara binicisine üstünlük sağlayamayacağı hatırlatılmalıdır.

400 yıl önce yetiştirilmelerinin gerçek amacı savaş atı olarak kullanılmasıydı. Gerçekten korktuklarında veya adalet duyguları vahşilikle tahrik edildiğinde karşısındakinin gözünün içine bakar ve savaşa hazırlanırdı.

Lipizzan atları sürüsü

Bir Lipizzan atı ürktüğünde herhangi bir korku veya panik duygusuna kapılmaz. Çifte atmaz, binicisini fırlatmaz; aksine kendini toplar, sırtı yükselir ve binicinin eyerde daha güvenli oturmasını sağlar. Boynu kavislenir ve binicisine dizginleri toplaması için ısrar eder, binicisinden komut bekler. Eğer binici bir parça dizgin verirse piaffe birden pasaja dönüşür. Bu hareketi doğallıkla yaparlar (Soldi, 2005).

Lipizzan başlangıç seviyesindeki bir biniciyi bile saygı duyulan bir binicilik ustasıymış gibi hissettirir. En tecrübesiz binici bile saygıyla komut verdiğinde yürekle ve istekle tepki verir. Ancak "at attır!" diye düşünen ve Lipizzan'ı sindirmek veya ona zorbalık etmek isteyen insanın vay haline! (Maass, 2006).

Fotoğraf 8: Lipizzan Atı, İspanyol Binicilik Okulu, Viyana

KAYNAKLAR

HENDRICKS, Bonnie L. (1995). International Encyclopedia of Horse Breeds, University of Oklahoma Press, Norman.

MAASS, Sarah (2006). The Lipizzan Horse, Capstone Press, Mankato, Minnesota.

SOLDI, Alberto (2005). Spravoçnik Loşadi, Priv. Nataliya Yaroş, Astrel Kniga.

http://www.lipizzan.org/aboutlipizzans.html

http://www.lipica.org/en/

https://www.austria.info/us/austria/1000-years-of-imperial-history/home-of-the-lipizzan-horses

http://www.srs.at/

http://www.kulturundwein.com/edition-lammerhuber.htm?nocache=1360609995

FOTOĞRAFLAR

1. http://www.cs.scranton.edu

2. http://www.shadowness.com

3. http://www.all-hd-wallpapers.com

4. http://www.thirteen.org

5. http://www.flickr.com

6. http://www.flickr.com

7. http://www.haras-nationaux.fr

8. http://www.tumblr.com

[1]Airs Above the Ground: İspanyol Binicilik Ekolü’nde yer alan Levade, Croupade, Ballotade, Mezair, Courbette ve Capriole adı verilen temel sıçrama hareketleri.

[2]http://www.lipizzan.org