Güzel, zarif ve çok yönlü Ahalteke atları, at ırkları içerisinde Sovyet ülkeleri dışında günümüze değin çok fazla tanınmamaktaydı. Bu inanılmaz at hızı, rahat yürüyüşü, akıllılığı, uysallığı, eğitilebilirliği, dayanıklılığı ile günümüzde anavatanı olan Türkmenistan ve Rusya  dışında da hak ettiği önemi kazanmıştır.

Yaşayan en eski at ırkı olan Ahalteke, sıra dışı fiziksel gücünü ve duyarlı kişiliğini Orta Asya ülkelerinin kendine özgü doğa  koşullarından almıştır. Ahalteke kanı birçok modern at ırkının gelişimini etkilemiştir. Ancak yine de yüzyıllar boyu kendine has özelliklerini ve safkanlığını koruyabilmiştir. Ahalteke atları sanıldığının aksine ılıkkanlı değil soğukkanlı sınıflamada yer alır. Ataları: Massaget, Parthian, Nisean, Persian, Türkmen ve son olarak da Ahalteke’dir (Hramova, 2003).

Fotoğraf 1: Türkmen kızı Ahalteke atının üzerinde

Güney Türkmenistan da yapılan araştırmalar sonucu İ.Ö. 2400 yıllarına uzun boylu düzgün ve orantılı bir kemik yapısına sahip iskelet kalıntıları bulunmuştur. Irkın ismi ise ancak 19. yılların sonlarına doğru anlaşılmıştır. Türkmen Bedev Atları adı da verilen Ahalteke atlarında iki kelimeden oluşan bu isimde Ahal adı; bugünkü Türkmenistan’da  eski Pers imparatorluğunun da bir parçası olan Kopet dağlarının  eteklerinde bulunan bir vahadan gelmektedir. Teke ise, bölgeye egemen olan ve yüzyıllarca Türkmen atı yetiştiren  göçebe Türkmen boyunun  adıdır. 

Güney Türkmenistan’da bulunan Altıntepe, Yassıtepe ve Kermençetepe’de arkeolog B. A. Kuftin tarafından yapılan kazılarda elde edilen buluntularda, M.Ö. III ve II. yüzyıllara ait ince incikli atların kemikleri bulunmuştur. Bilim insanlarına göre bu kemikler yabani hayvanlardan daha çok evcilleştirilmiş ve saygı duyularak gömülmüş at kemikleridir. Yine bu kazılarda bulunan kalıntılarındaki tek oklu ve iki oklu araba rölyefleri de atlı araba kültürünün yaygın olduğunu göstermektedir (Gündoğduyev, 2013).

Yörenin coğrafyası da bu ırkın sıra dışı özelliklerine katkıda bulunmuştur. Orta Asya tarihi boyunca sürekli değişen ticaret ve savaşlar dolayısıyla kurulmaya çalışılan egemenlikler, Ahal  vadisine ulaşamamıştır. Teke kabilesi Hazar Denizinin batısında yer alan dağların güneyinde ve Karakum Çölünün kuzeyine yerleşmişti. Bu doğal korumalı bölge burada yetiştirilen bu atların genetik özelliklerinin korunmasını sağlamıştır. Bölgede yer alan ve bölgenin %90 teşkil eden Karakum çölünün de etkisiyle sert iklim koşulları olan aşırı sıcak, kuru soğuk ve kuraklık bu ırkın dayanıklılığını geliştirmiştir. Bölgede Atların iyi beslen-mesi için taze otlar yılın sadece birkaç ayında bulunmaktaydı. Evcilleştirilmiş Türkmen atları koyun yağı ile karıştırılmış tahıl ile beslenerek hayatta kalmayı başardılar. 

Fotoğraf 2: Ahalteke Atları

Fotoğraf 3: Boynov Aygırı (Doğumu: 1885)

Türkmen kültürüne göre iyi bir at binicisinin ölümü ile yaşamı arasındaki farkı ayırt edebilmeliydi. Ahalteke sahibi için büyük bir kişisel onur kaynağı ve ailesinin değişmez bir parçasıydı. Soğuk havalarda üzerine battaniye örtülür ve elle beslenirdi. Boyun aksesuvarları ve takılarla süslenirdi. Ahaltekeler, sahiplerine çok yakın bağlanırlar ve kendisine nasıl davranıldığı konusunda çok duyarlıdırlar.

Ahalteke’nin Rusya ile bağdaştırılması 500 yıl önce bu atların Rusya’ya  getirilmesi ile başlamıştır. Ruslar bu ata; uzun boylu, değerli Asya atı anlamına gelen ve Türkçe kökenli olan Argamak adını vermişlerdi. Rusya’da en iyi damızlık atlar bu ırktan kullanılmıştır. Boinov (Boynov) aygırı günümüzde Rusya’da yetiştirilen Ahalteke’lerin atasıdır. Rus askerlerinin Ahalteke atlarına ilgisi Türkmenlerin ata bağımlı geleneksel yaşam biçimlerinden gelmiştir. Ruslar bu ırkı geliştirmek ve irileştirmek için İngiliz safkanları ile çiftleştirmiş ancak bu girişim başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Savaşların baskısı, iç savaş, açlık ve eşitsizlik Ahalteke’nin sayısını ve genetik yapısını etkilemiştir (Hramova, 2003).

Ahalteke’nin Karakteristik Özellikleri:

Ahalteke’nin eşsiz bir görünümü vardır. Başka hiçbir at ırkında onun karakteristik ayırıcı özellikleri görülmemektedir. Kafası uzundur ve geniş bir alnı vardır. Anlamlı bakan iri badem gözleri, dar ve dik kulakları, uzun ve yüksek bir boynu vardır. Vücudu uzun ve eğimlidir. Dar bir göğsü, uzun ve güçlü bacakları vardır. Kas yapısı mükemmeldir. Çok çeşitli donlu Ahalteke vardır. Yaygın olarak görülen donlar yağız ve dorudur. En belirgin özelliği ışıkta parlayan ve değişen metalik altın rengidir. 

Üç alt cinsi vardır:

1. Gelişkili, Peren ve Kaplan orijinli atlar, yukarıda sayılan tüm özelliklere tamamen uyan türdür.

2. Garlavaç ve El orijinli atlar, daha küçük yapılı fakat daha hızlı koşan bir türdür.

3. Arab ve Dorbayram orijinli atların ise daha güçlü bir gövdesi vardır. Dayanıklı atlar olarak bilinirler.

Fotoğraf 4: Ahalteke atı

Türkmenistan Devlet Arması

Günümüzde bu ırkın 17 farklı orijini bulunmaktadır. Bunlardan 12 tanesi Boinov adlı aygıra dayanır. Bu Türkmen atlarının soylarını oluşturan Türkmen Aygırları kitabına kayıtlı atlar ise şunlardır: Aksakal, Skak, Eyeberdi, Teleke, Gırsakar, Dorbayram, Posman, Sere, Peren, Göl, Gaplan, Pakirpelvan, Sluçay, Garlavaç, Arap, Saparhan, Meleguş, Gelşikli, Gammar, Polatlı ve Garader.

Bu aygırların soyunun devam etmesini sağlayan ve son yıllarda Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı’nın da gayretleriyle geliştirilen Türkmen Ahalteke atlarının en önemli aygırları ise şunlardır: Yanardağ, Bitaraplık, Tebigat, Erekdağ, Piyada, Kervanbaşı. Bu atlardan Yanardağ adlı at Türmenistan devlet armasının da ortasına yerleştirilerek ölümsüzleştirilmiştir.

Ahalteke aygırının ortalama cidagosu 157,6cm.’dir. 1993’de değişik ülkelerde bulunan Ahalteke atları üzerinde bir çalışma yapılmıştır. Bunların 38’i Türkmenistan, 51’i Rusya, 21’i Kazakistan’dadır. Buna göre cidago yüksekliğinin 159,2cm’ye kadar uzadığı belirlenmiştir.

Fotoğraf 5: Türkmenistan Devlet Başkanlığı Harası atı: Yanardağ

Türkmen Ahalteke Atlarının Donanımları ve Süsleme Sanatı:

Türkmen halkının Ahalteke atlarına olan düşkünlüğü, sevgisi, saygısı, atı ile olan tüm ilişkisi, üzerine giydirdiği süslemelerindeki bezeme sanatına da yansımıştır. Atlar gelinlik kız, damatlık delikanlı gibi süslenir. Yapılan süslemelerde kıymetli taşlar, altın ve gümüş kullanılır. Bu süsleme sanatı da Türkmenler tarafından Ulusal Miras olarak kabul edilmektedir. At üzerinde bulunan donanım ve süsler;

Eyerin Gaşı: At eyerinin önünde bulunan yuvarlak, topuzlu deriden yapılmış tutamak. Değerli taşlar ve gümüş süsleme ve büyük başlı gümüş tokalarla süslenir. 

Guşgun: Atın kuyruğundan geçirilerek eyere bağlanan altın veya gümüşten yapılmış, kuşgözü denen motiflerle ve pahalı taşlarla bezenmiş demir tokalı kayış.

Guşgözi: Kuş gözüne benzemesi nedeniyle bu ad verilen gümüşten yapılmış ortası değerli taşlarla bezenmiş süsleme.

Göğüsbent: Deri ya da kumaş üzerine işlenmiş altın veya gümüş üzerine işlenmiş kuşgözü motiflerle ve pahalı taşlarla bezenmiş göğüslük,

Alakayış: Atın göğüs kısmından çevirilerek bağlanan gümüş süslemelerle bezenmiş kayış. Ala kayış denmesinin nedeni ise üzerindeki kuşgözü ve benzeri işlemelerin parlaklığının kızıla çalmasından ötürüdür.

Bezbent: Atın Göğüsbent’inin birleştiği yerde takılan gümüş bezektir. Bezbent iki kat gümüşten yapılarak üzeri kırmızı taşlarla süslenir. Ortasına yapılan kuşgözü ise Akik taşındandır (Kiyasova, 2013).

Fotoğraf 6: Türkmen atının donanımı ve süslemeleri

Fotoğraf 7: Türkmen atı işlemeli ağızlık ve dizginleri

Fotoğraf 8: Türkmen atı donanımı ve süslemeleri

Türkmen insanının yüzyıllardan bu yana yaşamının önemli bir parçası olan el sanatlarının ve özellikle dokuma sanatının en önemli motif yapısını ve işleme biçimlerini Ahalteke atları oluşturmaktadır. Türkmen insanı halısız ve atsız düşünülemez. 

Türkmenistan’daki en eski kalıntılardan birisi olan Pazirik Kurganı’nda bulunan Pazirik Halısı, son derece ince işlenmiş at ve binici detayları ile bezenmiştir. Oğuz Han’ın devlet armasının da işli oldu bu halıdaki işçiliğin atlarla bezenmiş olması da halıcılık sanatı ve atçılığın Türkmenistan’da çok eski dönemlerden bu yana var olduğunun kanıtıdır.

Fotoğraf 9: Oğuz Han’ın Devlet Arması ile işli Pazirik Halısı

Pazirik Kurganı'nda bulunan At Donanımları ile Türkmen Ahalteke atı

Türkmenler atları için dokudukları malzemeleri de çok önemsemektedirler. Bu malzemeler şöyle sıralanabilir:

At Keçesi: Beyaz yünden dövülerek yapılır. Atın sırtına uzunluğuna kış aylarında soğuktan korumak amacıyla geçirilir. Üzerine “goçak”, “singirme” denen motifler işlenir.

At Torbası: Beyaz ya da kırmızı renkli yünden dokunan, üzerine “gıyak”, “eğrice”, “gülyaydı” motiflerinin işlendiği ya da sadece nakışlarla bezenen, atlar için yapılan yem torbasıdır.

At Horjunu (Heybe): Halıdan ya da kilimden yapılmış heybe. Üzerine “ahal göli”, “kejebe göli”, “beşir” adı verilen motifler işlenir.

Boyunbağ: Dört parmak eninde, atın boynu uzunluğunda dokunur. Atın boynuna takılır. Çoğunluklar “alaja”, “erikgül”, “nargül”, “dagdan” denen nakışlarla işlenir.

Gözlük: Atın alnına takılan alınlık. Gelin kızları giyiminde gelinlerin alnına takılan, saçaklı gümüş süslemeli alınlığa benzer. Kuşgözü motifleriyle ve hakik taşları ile süslüdür.

Fotoğraf 10: Ahalteke atları donanımı ve süslemeleri

Gursakça: Atın gövdesinden aşağıya, karnına doğru inen saçaklı ve genellikle kırmızı renkli halı ipliğinden dokunmuş bir çeşit ince kuşak. “Okyay”, “akja göl”, ve “ahal gölü” motifleri ile bezenmiştir.

Güdri Güpjek: Halıdan dokunmuş, içine yumuşak yün konulan bir çeşit yastık. Uzun yolculuklar sırasında kullanılır.

Derlik (Terlik): Uzun yoldan gelmiş ya da süratli koşarak terlemiş olan ata giydirilen bir çeşit örtü. Yumuşak ve seyrek dokunmuştur. Üzerine “okgöz”, “peykam”, “gülleydi”, “gıyak”, “dagdan” adı verilen motifler işlenir.

Eyerlik: Eyerin üzerine koymak amacıyla eyer ölçüsünde yapılan bir halı. Sık dokumadan ince desenlerle yapılır. Üzerine “dagdan”, “ak goçak”, “gülleydi”, “jüyle burun” motifleri işlenir.

Yukarıda sözü edilen at donanımları günümüzde de Türkmenistan’ın önemli el sanatları arasında yer almaktadır. At ve halı sanatının Türkmen halkı için önemini şu Türkmen atasözü çok güzel anlatmaktadır:

“Su, Türkmenin canı; At, Türkmenin kanadı; Halı Türkmenin kalbidir” (Amanguliyeva, 2013).

Fotoğraf 11: Ahalteke atları donanımı ve süslemeleri

Fotoğraf 12: Türkmen Halı dokuma sanatında Ahalteke atları

Fotoğraf 13: Türkmen Devlet Başkanı Gurbanguli Berdimuhamedov Ahalteke atının üzerinde, 2012

KAYNAKLAR

HRAMOVA, V.M, L.K. Glazovskaya. Ahaltekinets Velikiy Skakun İstorii, Aşhabat, 2003.

AMANGULİYEVA, Gözel. Yiğide Malı Dövlet Getirer, Gelin Gıza Halı,  Behişdi Ahalteke Atları, Halkara Ahalteke Atçılık Asosiasiyasının Habarlarsın Beriş Jurnalı, No:1, ss. 33 - 40, 2013

KIYASOVA, Gızılgül. Türkmen Atlarının Bezek Zınatları,  Behişdi Ahalteke Atları, Halkara Ahalteke Atçılık Asosiasiyasının Habarlarsın Beriş Jurnalı, No:1, ss. 26 - 32, 2013.

GÜNDOĞDUYEV, Övez. Atçılığın Döreyşi ve Ösüşi, Behişdi Ahalteke Atları, Halkara Ahalteke Atçılık Asosiasiyasının Habarlarsın Beriş Jurnalı, No:1, ss. 15 – 25, 2013.

FOTOĞRAFLAR

1. http://www.theequinest.com

2. Behişdi Ahalteke Atları, 2013

3. http://www.commons.wikimedia.org

4. Artur BABOEV

5. Prezidentin Bedewleri, 2003

6. Behişdi Ahalteke Atları, 2013

7. Behişdi Ahalteke Atları, 2013

8. M. Tekin KOÇKAR arşivi

9. Amanguliyeva, 2013

10. M. Tekin KOÇKAR arşivi

11. M. Tekin KOÇKAR arşivi

12. Behişdi Ahalteke Atları, 2013

13. M. Tekin KOÇKAR arşivi

14. Artur BABOEV

15. Artur BABOEV

Fotoğraflar Artur BABOEV'in izniyle alınmıştır. https://www.artur.baboev.com/